Η Πρόεδρος κα Μαριάννα Βιλδιρίδη Χατζητόλιου, τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας – Θράκης
Και το Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης
σας καλούν, την Τρίτη 18 Φεβρουαρίου, στο
ΙΔΡΥΜΑ «ΥΔΡΙΑ», ΤΑΣΟΥ ΦΑΛΚΟΥ - ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ ΚΑΙ ΤΙΤΙΚΑΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ
Παπαμάρκου, 28 (Πλ. Άθωνος), Θεσσαλονίκη. Τηλ. 2310 – 221289
για τα εγκαίνια της θεματικής έκθεσης φωτογραφίας
‘’Κουδούνια απ όλη την Ελλάδα’’
μία έκθεση που πραγματοποιείται στο πλαίσιο της δράσης «οι δρόμοι του κουδουνιού».
Στην έκθεση συμμετέχουν οι:
Ντίνα Μανάβη, Άγης Κελπέκης, Χριστίνα Παπαφράγκου, Αλέξανδρος Δοβρίδης και Θέμις Ζήδρου.
Εγκαίνια: Τρίτη 18 Φεβρουαρίου, 8.00 μμ.
Διάρκεια έως 25 Μαρτίου 2014
Επιμέλεια έκθεσης: Βασίλης Καρκατσέλης
Παραγωγή: Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης
ΙΔΡΥΜΑ «ΥΔΡΙΑ», ΤΑΣΟΥ ΦΑΛΚΟΥ - ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ ΚΑΙ ΤΙΤΙΚΑΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ
Παπαμάρκου 28 (Πλ. Άθωνος), Θεσσαλονίκη. Τηλ. 2310 – 221289
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα έως Σάββατο 11.00πμ. – 22.00 μμ. Κυριακή 17.00 – 22.00
Λίγα λόγια για το περιεχόμενο της έκθεσης
Για τα ΔΡΩΜΕΝΑ
Δρώμενα ονομάζουμε τα έθιμα των λαϊκών πολιτισμών που περιλαμβάνουν τελετουργικές πράξεις με έντονους συμβολισμούς. Τελούνται με τη συλλογική συμμετοχή και την κατάφαση μιας κοινότητας σε ορισμένη ημερομηνία στον κύκλο του χρόνου. Ειδικότερα, τα δρώμενα της κωδωνοφορίας είναι εκδηλώσεις γονιμικού και αποτροπαϊκού χαρακτήρα της γεωργοκτηνοτροφικής κοινωνίας φορτισμένα από το φόβο κακής σοδειάς και την ελπίδα πλούσιας συγκομιδής. Η κορύφωση αυτής της φόρτισης σημειώνεται κατά το πέρασμα από τον ένα παραγωγικό κύκλο στον άλλο, ανάμεσα στην αρχή του χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Στο διάστημα αυτό δραματικές παραστάσεις με συλλογικές μεταμφιέσεις με μάσκες, δέρματα, κουδούνια επιδιώκουν να εξευμενίσουν τις μυστηριακές δυνάμεις που επηρεάζουν τη γονιμότητα στη φύση και να απομακρύνουν με εκκωφαντικό τρόπο τους κακούς δαίμονες που την εμποδίζουν. Γι’ αυτό, στην καταγωγή κάθε δρώμενου αναγνωρίζουμε την βαθύτερη τάση του ανθρώπου να περιβάλλει με ιερότητα τις εργασίες στη γη με πράξεις μίμησης, για παράδειγμα, των κινήσεων άροσης και σποράς. Το δρώμενο είναι μια ιεροπραξία που αποσκοπεί στην προστασία της επιβίωσης της κοινότητας, γι’ αυτό είναι διάχυτο και αποδεκτό όπου οι κοινωνίες των ποιμένων και των αγροτών απλώθηκαν, επομένως έχει χαρακτήρα οικουμενικό.
Για το Κουδούνι
Το κουδούνι είναι ταυτόχρονα μουσικό όργανο και ηχητικό αντικείμενο κοίλου ή κωνικού σχήματος ,το οποίο φέρει στο εσωτερικό του ένα σείστρο ή ένα σφαιρίδιο που παράγει ήχο όταν έλθει σε επαφή με τα χείλη του. Εκτός από μουσικό όργανο και ηχητικό αντικείμενο , το κουδούνι φέρει ακόμη μια ιδιότητα που συνδέεται με την παρουσία του στο πλαίσιο ευετηρικών, γονιμικών και βλαστικών τελετουργιών , μορφές και εκδοχές των οποίων συναντούμε ως τις μέρες μας. Ο ήχος του είτε μεμονωμένα είτε συνδυαστικά προκαλούσε το δέος , τον ενθουσιασμό αλλά και τον φόβο, συναισθήματα ισχυρά τα οποία οι τελεστές επιδίωκαν να μεταβιβάσουν στις ευεργετικές ή φθοροποιές δυνάμεις της φύσης σε μια απόπειρα , να τις καλέσουν ή αντίστοιχα να τις ξορκίσουν.
Για τους ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΚΟΥΔΟΥΝΙΟΥ
Έως την 9η χιλιετία π.Χ. τα ανθρώπινα πατήματα ήταν του κυνηγού τροφοσυλλέκτη που γύριζε τη γη για να βρει τροφή· από τότε εμφανίζονται και τα πατήματα του καλλιεργητή που κάνει τη γη να γυρίζει γι αυτόν σε πρωτόγνωρους, παραγωγικούς κύκλους. Με την ανακάλυψη της γεωργίας, η αμέτρητη έκταση, το χάος, γίνεται χωράφι, χώρος μετρημένος, ενώ η αδιάφορη εναλλαγή θερμών και ψυχρών περιόδων γίνεται πέρασμα από τον ένα παραγωγικό κύκλο στον άλλο, χρόνος μετρημένος.
Οι γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες βίωναν τα περάσματα από τον έναν παραγωγικό κύκλο στον άλλο με την εξαιρετική ένταση που τροφοδοτούσε το δίπολο του φόβου και της ελπίδας. Φόβος απέναντι στο απρόβλεπτο και το ευμετάβλητο της κλιματικής συνθήκης που μπορούσε να απειλήσει τη σοδειά, άρα την επιβίωση της κοινότητας. Ελπίδα για καλή συγκομιδή και υγιή αναπαραγωγή ανθρώπων και ζώων. Αυτά τα κοινά και διάχυτα στις κοινότητές τους ισχυρά αισθήματα ώθησαν τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους να επινοήσουν διαβατήριες τελετές, ιεροπραξίες ευγονικού και ευετηρικού-καλοχρονιάτικου-χαρακτήρα, κυρίως μιμητικές παραστάσεις των γεωργικών εργασιών, και να τις πυκνώσουν κατά το κρίσιμο πέρασμα από τον χειμώνα (εποχή εμφανούς νέκρωσης της φύσης), στην άνοιξη (εποχή αρχόμενης αναβλάστησης). Με τις τελετές, τα δρώμενα όπως ονομάζονται, επικαλούνταν μυστηριακές, υπέρτερες των φυσικών δυνάμεων δυνάμεις, για να τις εξευμενίσουν, ώστε να ευεργετήσουν την κοινότητα: ευεργεσία σημαίνει ανανέωση της εμπιστοσύνης στη δύναμη της κοινότητας, στον συλλογικό της εαυτό, στην αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη της.
Η περιοχή μας, εδώ στη Θεσσαλονίκη, πάνω στον διάδρομο Θερμαϊκός-Αξιός-Μοράβας-κοιλάδα της Ουγγαρίας που διέτρεξε ο πολιτισμός των καλλιεργητών μεταδίδοντας, γύρω στην 7η χιλιετία π.Χ., τη γεωργία από το Αιγαίο στις ολιγομελείς κοινωνίες των κυνηγών της Μεσευρώπης, υπήρξε κεντροβαρική στην ανάπτυξη του νέου γεωργοκτηνοτροφικού πολιτισμού και των ιεροπραξιών του. Άλλοι τρεις διάδρομοι, δυτικά της ελληνικής χερσονήσου, διαπερνούν το ορεινό εμπόδιο των Άλπεων επιτρέποντας τη μετάδοση της γεωργίας έως την 5η χιλιετία π.Χ., από τη βόρεια ακτογραμμή της Μεσογείου στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη: το πέρασμα του Μπρέννερο στη Βόρεια Ιταλία, ο Ροδανός ποταμός πλάϊ στη Μασσαλία, η περιοχή Καρκασσόν δίπλα στα Πυρηναία. Περιοχές επίσης κεντροβαρικές σε ομοιόθετες ιεροπραξίες, δρώμενα γονιμικά, κωδωνοφορίες εκκωφαντικές και αποτροπαϊκές για τη συντριβή των ενάντιων στην επιβίωση των κοινοτήτων δαιμόνων και τον εξευμενισμό των φιλίων δυνάμεων. Δρώμενα που θα φιλοξενήσουμε στην πόλη μας, «εκτός τόπου και χρόνου», ως προς τη γεωγραφία και τη συμβατική χρονομέτρηση, εντός όμως της εποποιίας της κοινής γεωργοκτηνοτροφικής μας κληρονομιάς, της πιο πλατιάς, της πιο γενναιόδωρης αναγωγής του σημερινού μας πολιτισμού: Η γεωργία υπήρξε «μαθητεία αρετής και θάρρους» και είμαστε οι σημερινοί άνθρωποι παιδιά εκείνης της εποποιίας που χάραξε πάνω στη γη η γεωργοκτηνοτροφική κοινωνία καθιστώντας οικουμένη την πριν «ανώνυμη, ανυπόστατη, ερημωμένη» γη.
Αν ο προνεωτερικός άνθρωπος επινόησε τα εκκωφαντικά στην κλίμακα της κοινότητάς του κουδούνια για να εξορκίσει το κακό, και φαίνεται πως τα κατάφερε καλά, τί διαστάσεων κουδούνια να περιμένουμε από τον νεωτερικό άνθρωπο που σε δυόμισι μόλις αιώνες κατάφερε να απειλήσει τον πλανήτη;
Ίσως μια κωδωνοφορία συμπαντικής κλίμακας!
Για τα επιμέρους έθιμα που παρουσιάζονται στην έκθεση
Μοναστηράκι (Δήμος Δράμας, Νομός Δράμας) «ΑΡΑΠΗΔΕΣ»
6 Ιανουαρίου
Ο θίασος του δρώμενου, η «τσέτα», αποτελείται από τους «Αράπηδες», τις «Γκιλίγκες», τους «Παππούδες» και τους «Τσολιάδες». Οι Αράπηδες φορούν μαύρες φλοκωτές ποιμενικές κάπες, που καλύπτουν ολόκληρο το σώμα και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες από δέρματα αιγοπροβάτων. Στη μέση τους κρεμούν τρία μεγάλα κουδούνια, μπατάλια ή κυπριά (τσιάνουβε), τα οποία είναι αρμονικά συνταιριασμένα, ενώ στα χέρια τους κρατούν ένα μεγάλο ξύλινο σπαθί και ένα σακουλάκι στάχτη του Δωδεκαήμερου. Οι «Γκιλίγκες» (νύφες) είναι νέοι του χωριού ντυμένοι με τοπικές παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές. Οι «Παππούδες» φορούν την παραδοσιακή γιορτινή ανδρική φορεσιά και οι «Τσολιάδες» φορούν φουστανέλα, πολύχρωμες μαντίλες στη πλάτη τους και στο κεφάλι μαύρη μαντίλα με κρόσσια, για κεφαλόδεσμο, που συμβόλιζε το πένθος για τη σκλαβωμένη πατρίδα. Παλαιότερα οι Τσολιάδες έβαφαν τα πρόσωπά τους μαύρα ή φορούσαν μάσκα για να μην αναγνωρίζονται από τον εχθρό. Οι Παππούδες και οι Τσολιάδες προστέθηκαν στην τσέτα σε κάποια μεταγενέστερη του εθίμου εποχή, οι πρώτοι για να τιμήσουν τις παλαιότερες γενιές και οι δεύτεροι την ελληνική ενδυμασία. Την τσέτα συνοδεύουν οργανοπαίκτες τοπικών παραδοσιακών μουσικών οργάνων, της μακεδονικής λύρας και του νταχαρέ.
Το απόγευμα της παραμονής των Θεοφανείων, 5 Ιανουαρίου, στήνεται γλέντι στο «Σπίτι του Αράπη» από όπου και ομάδα παιδιών ξεκινά και περιδιαβαίνει τους δρόμους του χωριού χτυπώντας τα κουδούνια των Αράπηδων, προαναγγέλλοντας έτσι το έθιμο της επόμενης ημέρας.
Ανήμερα των Θεοφανείων, 6 Ιανουαρίου, νωρίς το πρωί, η τσέτα μαζί με τους οργανοπαίκτες περιηγείται τα σπίτια του χωριού όπου με χορούς, τραγούδια, και κεράσματα ανταλλάσσουν ευχές. Το έθιμο κορυφώνεται με την εντυπωσιακή κατάληψη της πλατείας από τους Αράπηδες, με τον εκκωφαντικό ήχο των κουδουνιών. Έτσι ανοίγουν το δρόμο στα υπόλοιπα μέλη της τσέτας, με πρώτους τους Τσολιάδες που ακολουθούν χορεύοντας. Στη συνέχεια, στήνεται ο τρανός χορός στον οποίο συμμετέχουν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες του χωριού. Κατά τη διάρκεια του χορού μια Γκιλίγκα πλησιάζει τον πρωτοχορευτή, του ρίχνει στον ώμο τη μαντίλα (τσέβρα) και εκείνος δίνει φιλοδώρημα για την τσέτα. Στα διαλείμματα εμφανίζονται δύο εύθυμοι μεταμφιεσμένοι, που παριστάνουν την αρκούδα και τον αρκουδιάρη, διασκεδάζοντας έτσι το κοινό.
Στο τέλος του δρώμενου, γίνεται αναπαράσταση του οργώματος και της σποράς. Ένας Τσολιάς «ζεύει» δύο Αράπηδες σε ένα ξύλινο άροτρο και «οργώνει» την πλατεία ενώ «σπέρνει» ένας παλιός γεωργός του χωριού. Η μίμηση της άροσης και της σποράς έχει αποτροπαϊκό και ευετηριακό χαρακτήρα και αποσκοπεί, έως τις μέρες μας, στη προστασία της κοινότητας από τις κακές δυνάμεις.
ΣΟΧΟΣ (Δήμος Λαγκαδά, Νομός Θεσσαλονίκης) «ΜΕΡΙΟΥ»
Σάββατο της Τυρινής-Καθαρά Δευτέρα
Οι κωδωνοφόροι του Σοχού ονομάζονται «Μέριου». Πρόκειται για παρέες μεταμφιεσμένων που περιφέρονται στους δρόμους του χωριού περπατώντας ρυθμικά, αναπηδώντας και σείοντας τα κουδούνια, ώστε να ξυπνήσουν τις βλαστικές δυνάμεις της φύσης. Είναι κυρίως άνδρες, αλλά σήμερα και αρκετές γυναίκες και παιδιά. Φορούν εσωτερικά φανέλο με «μανικέτια», δηλαδή, πλεκτές πολύχρωμες μπορντούρες στα μανίκια και λευκό πουκάμισο με διπλωμένα μανίκια για να φαίνονται τα μανικέτια. Στο παρελθόν οι γυναίκες προσπαθούσαν να κάνουν ιδιαίτερο το σχέδιο των μανικετιών, ώστε να αναγνωρίζει η κάθε μια στο πλήθος τον άντρα της. Κατόπιν, φορούν παντελόνι και πανωφόρι αμάνικο από δέρματα τράγων με μαύρο τρίχωμα, χοντρές μάλλινες κάλτσες και δερμάτινα τσαρούχια. Ένα υφαντό κόκκινο ζωνάρι που περνιέται χιαστί στους ώμους στηρίζει τα κουδούνια στο ύψος της μέσης. Στο στήθος βάζουν μια πλεκτή εσάρπα με έντονα χρώματα (κυρίως κόκκινο). Καλύπτουν το κεφάλι με το «καλπάκι», το οποίο αποτελείται από την προσωπίδα και την κεφαλοστολή. Κατασκευάζεται από μαύρο μάλλινο ύφασμα, το «σαγιάκι». Η προσωπίδα είναι διακοσμημένη με πολύχρωμες κυκλικές λεπτές ταινίες («σειρήτια») και τρίχες από ουρά αλόγου για μουστάκια. Στο μέτωπο φέρει έναν κεντημένο σταυρό. Το καλπάκι καταλήγει προς τα πάνω σε ψηλή κωνική κεφαλοστολή με πολύχρωμες κορδέλες χαρτιού και μια ουρά αλεπούς στην κορυφή. Στα χέρια οι μεταμφιεσμένοι κρατούν γκλίτσα και ένα μπουκάλι ούζο.
Τα κουδούνια είναι πέντε αποτελώντας μία «ντουζίνα»: ένα μεγάλο σφυρήλατο («μπατάλι») που δένεται στη μέση πίσω και τέσσερα χυτά («κυπριά») δύο πίσω και δύο μπροστά, σε σειρά μεγέθους από το μεγαλύτερο προς το μικρότερο. Επιλέγονται με ιδιαίτερη προσοχή ώστε να είναι «συνταιριασμένα», να προκύπτει ένα αρμονικό σύνολο ήχων με διαφορετικό τονικό ύψος των κυπριών και με το «μπάσο», όπως λένε, να κρατιέται από το μπατάλι. Κάθε πατέρας θεωρεί ηθική υποχρέωσή του να εξασφαλίσει για το γιο του μια καλή ντουζίνα. Μάλιστα, ντουζίνες βρίσκουμε ανάμεσα στα αντικείμενα που περιλαμβάνονται στις διαθήκες.
Το ντύσιμο του Μέριου γίνεται με τη βοήθεια λίγων προσφιλών προσώπων. Στο τέλος εύχονται υγεία και καλή σοδειά. Η μάνα, η γιαγιά ή η σύζυγος τον ραίνει με λίγο νερό από ένα μετάλλινο δοχείο και χύνοντας το υπόλοιπο κάτω του εύχεται «όπως τρέχει το νερό, έτσι, ελεύθερος να είναι και ο δρόμος» του, πρακτική που συνηθιζόταν στους αποχαιρετισμούς.
Μετά τα Θεοφάνεια αρχίζουν περιστασιακά να εμφανίζονται Μέριου στις γειτονιές. Καθολική είναι, όμως, η παρουσία τους τη διάρκεια του Σαββατοκύριακου της Τυρινής και την Καθαρά Δευτέρα. Οι παρέες των μεταμφιεσμένων περνούν από τα σπίτια, μπαίνουν στα μαγαζιά και τις ταβέρνες, κερνούν τον κόσμο από το ποτό τους. Οι Μέριου συχνά σκύβουν το κεφάλι μπροστά, πλησιάζοντας την ουρά της κεφαλοστολής στο έδαφος, μιμική πράξη γονιμοποίησης της γης με σκοπό την καρποφόρα βλάστηση των καλλιεργειών τους. Η ουρά του άγριου ζώου είναι το «τρόπαιο» της τιθάσευσης της φύσης από τον άνθρωπο. Οι παρέες τραγουδούν ερωτικά άσματα, συνδεδεμένα με την τέλεση του δρώμενού τους, όπως το χαρακτηριστικό «Τι κακό έκανα ο καημένος». Κάθε τραγουδιστή στροφή εναλλάσσεται με δυνατό ταυτόχρονο χτύπημα των κουδουνιών, «εκτονώνοντας» με το δυνατό ήχο το παράπονο των στίχων.
Πέρα από τη μεταμφίεση των Μέριου, οι κάτοικοι του Σοχού, λίγες μέρες μετά το Δωδεκαήμερο, αρχίζουν να ντύνονται «αράπκες», δηλαδή, επινοούν μεταμφιέσεις που προκαλούν φόβο και γέλιο και κάνουν βραδινές επιδρομές σε σπίτια φίλων.
Το βράδυ του Σαββάτου της Τυρινής οι Σοχινοί ανάβουν σε τρεις γειτονιές τρεις μεγάλες φωτιές («ζάπους») για να διώξουν το κακό και τις ασθένειες με την καθαρτήρια δύναμη της τεράστιας φλόγας.
Την Κυριακή το πρωί τελείται εικονικός παραδοσιακός γάμος. Ακολουθείται όλο το τυπικό, από την προετοιμασία των μελλονύμφων έως το «στεφάνωμα» και το γαμήλιο γλέντι στην πλατεία με συμμετοχή των θεατών.
Την Καθαρά Δευτέρα, μετά τον εκκλησιασμό, τελείται το έθιμο της συγχώρεσης, «Προστάβανι». Οι μικρότεροι προσφέρουν ένα πορτοκάλι στους μεγαλύτερους –συνήθως επισκέπτονται το σπίτι του νονού ή νονάς- και τους φιλούν το χέρι για να ζητήσουν συγχώρεση για αμαρτήματα ή παραβλέψεις τους. Στο παρελθόν η προσφορά ενός καρπού σπάνιου και φερμένου από μακριά τιμούσε τα ηλικιωμένα πρόσωπα. Στην πλατεία του χωριού συγκεντρώνεται πλήθος, στο οποίο ανύπαντρα κορίτσια προσφέρουν πίτες. Στήνεται χορός με τη συνοδεία ζουρνάδων και νταουλιών. Το μεσημέρι γίνεται η πομπή των μεταμφιεσμένων: συμμετέχουν ομάδες με ποικίλες μεταμφιέσεις, όπως τα πρόσωπα παρωδίας γάμου και στην κορύφωση της πομπής οι Μέριου, που προχωρούν προς την κεντρική πλατεία σείοντας τα κουδούνια. Έτσι θορυβώδεις φθάνουν στην πλατεία, όπου επιτείνουν τον ήχο των κουδουνιών, εναλλάσσοντάς τον με αποκριάτικα ερωτικά τραγούδια.
Η τοπική παράδοση αποδίδει τα δρώμενα της κωδωνοφορίας των Μέριου στο θρύλο της πολιορκίας που υπέστη ο Άγιος Θεόδωρος και οι στρατιώτες του στην περιοχή και στο τέχνασμα που επινόησε να φορέσουν δέρματα αιγοπροβάτων για να διασπάσουν την πολιορκία. Εκεί αποδίδεται και το γεγονός ότι στο παρελθόν η τέλεση γινόταν την ημέρα της εορτής του Αγίου Θεοδώρου. Το δρώμενο περιλαμβάνεται στο ευρύτερο πλαίσιο των ευετηρικών τελετών, που γίνονταν από τους αγρότες και κτηνοτρόφους του παρελθόντος στη μεταβατική περίοδο από το χειμώνα στην εποχή της βλάστησης και της καρποφορίας με σκοπό την ενίσχυση των γονιμικών δυνάμεων της φύσης. Είναι βαθιά πεποίθηση των Σοχινών ότι η καλή τέλεση του δρώμενου ανοίγει το δρόμο για μια επιτυχημένη αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή.
ΚΑΛΗ ΒΡΥΣΗ (Δήμος Προσοτσάνης, Νομός Δράμας) «ΤΑ ΜΠΑΜΠΟΥΓΕΡΑ»
6-8 Ιανουαρίου
Τα Μπαμπούγερα εμφανίζονται στο χωριό μετά τον αγιασμό των υδάτων στις 6 Ιανουαρίου. Περιμένουν τους πιστούς έξω από την εκκλησία και τους επιτίθενται περιπαικτικά χτυπώντας τους με ένα μικρό σακίδιο με στάχτη για να ξορκίσουν το κακό. Η στάχτη αυτή συλλέγεται από τις εστίες της φωτιάς του δωδεκαημέρου. Συνεχίζουν τα πειράγματα στους δρόμους, τα σπίτια και τις ταβέρνες.
Μπαμπούγερα κατά παράδοση ντύνονται άνδρες, ωστόσο, σήμερα μεταμφιέζονται και λίγες γυναίκες και παιδιά. Φορούν μακρύ λευκό εσώρουχο που καλύπτει τα πόδια και μαύρο φλοκωτό αμάνικο πανωφόρι με εικονική καμπούρα. Καλύπτουν το κεφάλι με τραγόμορφη μάσκα από λευκό μάλλινο ύφασμα. Παριστούν τα φρύδια, το μουστάκι και τη γενειάδα χρησιμοποιώντας κομμάτια από δέρμα κατσίκας με μαύρο τρίχωμα. Δύο σειρές από φασόλια σχηματίζουν την οδοντοστοιχία. Στη μέση δένουν τέσσερα μεγάλα χυτά κουδούνια (κυπριά) μπροστά και ένα σφυρήλατο (μπατάλι) πίσω, των οποίων ο συνδυασμός γίνεται έτσι ώστε να παράγεται αρμονικός ήχος. Τα Μπαμπούγερα τρέχουν, κινούνται νευρικά και αναπηδούν ομαδικά προκαλώντας το δυνατό, αλλά αρμονικό ήχο των κουδουνιών, ώστε να ξυπνήσουν τις βλαστικές δυνάμεις της φύσης από το λήθαργο του χειμώνα και να αποτρέψουν το κακό.
Την 7η Ιανουαρίου γίνεται γλέντι στην πλατεία του χωριού και το βράδυ ομάδες Μπαμπούγερων γυρίζουν και εύχονται στα σπίτια των εορταζόντων Γιάννηδων.
Στις 8 Ιανουαρίου το έθιμο κορυφώνεται με την αναπαράσταση παραδοσιακού γάμου, μαγικο-τελετουργική πράξη που θεωρείται ότι ενισχύει τη γονιμότητα της γης, των ζώων, αλλά και του ανθρώπου. Βασικά πρόσωπα είναι ο γαμπρός και ένας άνδρας ντυμένος νύφη, οι κουμπάροι, οι Μπαμπούγεροι, που συνοδεύουν την πομπή προς το σπίτι της νύφης, και η γριά «μπάμπω» - μαμή, την οποία υποδύεται άνδρας με μαύρα γυναικεία ρούχα και καλυμμένο πρόσωπο. Απαραίτητη είναι η παρουσία ορχήστρας με γκάιντα και νταχαρέδες. Ένας νέος άνδρας υποδύεται το θεό Διόνυσο, πρόσωπο που προστέθηκε, μάλλον, τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς το έθιμο συνδέθηκε με αρχαίες διονυσιακές τελετές (στην περιοχή της Καλής Βρύσης έχει βρεθεί ιερό του Διονύσου). Φθάνουν στο σπίτι της νύφης, η οποία ακολουθεί την πομπή με την οικογένειά της. Με πειράγματα σεξουαλικού περιεχομένου, έχοντας κάνει διάχυτη στο χωριό τη γονιμοποιό δύναμή της, η πομπή καταλήγει στην πλατεία, όπου ο Διόνυσος τελεί το γάμο. Γίνεται απαγωγή της νύφης από τα Μπαμπούγερα. Αφού τη γονιμοποιήσουν υποθετικά και της μεταφέρουν έτσι τη δύναμη του σπόρου της φύσης, την επιστρέφουν στο γαμπρό, η μαμή, που φέρει τη γνώση των προγόνων, την ξεγεννά εμφανίζοντας μία κούκλα και ακολουθεί χορός και γλέντι.
Φλάμπουρο (Δήμος Νιγρίτας, Νομός Σερρών) «ΜΠΑΜΠΟΥΓΕΡΟΣ»
Κυριακή της Τυρινής, Καθαρά Δευτέρα
Οι «Μπαμπούγεροι» είναι νέοι του χωριού που φορούν μαύρα ή καφέ επεξεργασμένα δέρματα αιγοπροβάτων και στη μέση κρεμούν πέντε κουδούνια, ένα μεγάλο μπατάλι και τέσσερα κυπριά και από πάνω δένουν μια μαντήλα. Στο κεφάλι βάζουν τη «Μπαμπουσάρκα», μια μαύρη υψικόρυφη κεφαλοστολή που καλύπτει και το πρόσωπο και ξεπερνά το ένα μέτρο. Είναι στολισμένη, στο μπροστινό μέρος, με σειρές από πολύχρωμες χάντρες και κορδέλες και στη κορυφή πολύχρωμα μαντίλια.
Την Κυριακή της Τυρινής, το πρωί, ο «Μπαμπούγερος», αφού πάρει την ευλογία της μητέρας του, κατευθύνεται στην εκκλησία για να πάρει τη χάρη της Αγίας Άννας, της προστάτιδας της περιοχής. Στη συνέχεια επισκέπτεται τα σπίτια του χωριού σείοντας τα κουδούνια για να τρομάξει και να διώξει το κακό, να αφυπνίσει τη φύση και να φέρει τύχη. Το δρώμενο καταλήγει στην πλατεία, όπου όλοι οι Μπαμπούγεροι συγκεντρώνονται και χορεύουν στον μοναδικό σκοπό των «Μπαμπούγερων» που παίζουν οι ζουρνάδες και τα νταούλια. Μαζί τους πάντα έχουν από ένα πορτοκάλι, πάνω σε αυτό οι κάτοικοι μπήγουν κέρματα, τα οποία στη συνέχεια θα προσφέρουν στην εκκλησιά.
Παλαιότερα στο χωριό, όπως και σε πολλές περιοχές της Ελλάδας τελούνταν το έθιμο της συγχώρεσης (οι νέοι ζητούν συγχώρεση από τους ηλικιωμένους συγγενείς και φίλους) και κάθε Μπαμπούγερος περιηγούνταν τα σπίτια του χωριού με ένα πορτοκάλι στο χέρι ζητώντας συγχώρεση από τη γηραιότερη γυναίκα του σπιτιού, η οποία με τη σειρά της έμπηγε πάνω στο πορτοκάλι κέρματα. Όσες δεν είχαν χρήματα καρφίτσωναν στην κεφαλοστολή μαντήλια.
Την Καθαρά Δευτέρα ολοκληρώνεται το δρώμενο με τη συγκέντρωση και τον χορό των «Μπαμπούγερων» στην πλατεία και στήνεται γλέντι με την συμμετοχή των κατοίκων και των επισκεπτών του χωριού.
ΠΕΤΡΟΥΣΑ (Δήμος Προσοτσάνης, Νομός Δράμας) «ΜΠΑΜΠΙΝΤΕΝ»
6 έως 8 Ιανουαρίου
Το δρώμενο Μπάμπιντεν κρατάει το όνομά του από παλαιότερο εορτασμό της ημέρας της μαμής που γινόταν 8 Ιανουαρίου.
Βασικά πρόσωπα είναι οι «χαράπηδες», άνδρες με τραγόμορφη μεταμφίεση: φορούν δέρματα κατσίκας, κάλυμμα του κεφαλιού από δέρμα κατσίκας με προσαρμοσμένα κέρατα τράγου, βάφουν το πρόσωπο με καπνιά και δένουν κουδούνια από τους ώμους (δύο μεγάλα μπατάλια μπροστά και τέσσερα κυπριά πίσω), τα οποία διαλέγουν με προσοχή, ώστε να παράγεται αρμονικός ήχος. Με γρήγορες αναπηδήσεις προκαλούν το δυνατό ήχο των κουδουνιών, ώστε να διώξουν τα κακά πνεύματα και να ξυπνήσουν τις βλαστικές δυνάμεις της φύσης.
Το βράδυ της 6ης Ιανουαρίου ξεκινά με τη συνοδεία μουσικής και χορού μια μικρή «γύρα» κωδωνοφόρων στους δρόμους του χωριού, η οποία προαναγγέλλει το δρώμενο της επόμενης μέρας και δοκιμάζει το καλό «ζύγιασμα» των κουδουνιών. Στο τέλος της βραδιάς ανάβουν μεγάλη φωτιά, που θεωρείται ότι συμβάλλει στο διώξιμο των δαιμονικών δυνάμεων του χειμώνα και των ασθενειών.
Στις 7 Ιανουαρίου ξεκινά το μεσημέρι από την πλατεία το «φώτισμα» του χωριού, μια πομπή που διαχέει στην κοινότητα την αποτρεπτική και γονιμική δύναμή της. Σε πνεύμα ευθυμίας, γυρίζει τις γειτονιές με κυρίαρχη την παρουσία της καμήλας (ανά περιόδους ομοίωμα ή αληθινή), του καμηλιέρη, των αράπηδων, της παραδοσιακής ορχήστρας -με μακεδονικές λύρες και νταχαρέδες- η οποία μεταφέρεται με όχημα. Ακολουθούν οι «παππούδες» (παλαιότερα μόνο άνδρες, σήμερα και γυναίκες, ντυμένοι με την τοπική ανδρική παραδοσιακή φορεσιά) και οι «γκιλίγκες» (άνδρες και γυναίκες ντυμένοι με την τοπική παραδοσιακή γυναικεία φορεσιά). Κάποιοι από τους συμμετέχοντες βάφουν με καπνιά στο μέτωπο ή στα μάγουλα το σημείο του σταυρού, ως ένδειξη σεβασμού προς τη θρησκεία. Σταματούν σε σπίτια που έχουν τάμα να κεράσουν την πομπή.
Στις 8 Ιανουαρίου το απόγευμα, ξεκινά η πομπή από την πλατεία και καταλήγει στην αυλή του σχολείου, όπου γίνεται αναπαράσταση οργώματος και σποράς και άλλων αγροτικών εργασιών, εικονικών πράξεων με στόχο την ενίσχυση της δύναμης που γονιμοποιεί τη γη. Στήνεται χορός, στον οποίο κορυφαίος είναι ο «σταχτής», άνδρας που χτυπά όποιον εμποδίζει τον κύκλο του χορού με μια κάλτσα γεμάτη στάχτη από τις εστίες της φωτιάς του δωδεκαημέρου. Η στάχτη, καθώς χρησιμοποιείται κατά παράδοση ως καθαρτική και απολυμαντική ουσία, ενέχει στα πλαίσια του δρώμενου μαγική αποτρεπτική δύναμη εναντίον του κακού. Συμμετέχουν και τα «ανδρείκελα», ομοιώματα ανδρών που προσαρμόζονται στη μέση ανδρών τελεστών. Η παρουσία των ανδρείκελων, ως μεταφορά της ανδρικής γενετήσιας ορμής, ενισχύει τελετουργικά τις γονιμικές δυνάμες της γης, των ζώων και των ανθρώπων.
Λίγα λόγια για την ανάγκη εμπλοκής των φωτογράφων
στην αναδημιουργία των παραδοσιακών δρώμενων.
Μία έκθεση στο μεταίχμιο της δημιουργίας, στο μεταίχμιο της συνεργασίας του παλαιού με το καινούργιο, στο μεταίχμιο της εναλλαγής, με βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιδιώξεις.
Η νεώτερη των εικαστικών τεχνών (η φωτογραφία) με θεματογραφία κάποια από τα παλαιότερα έθιμα της Ελληνικής υπαίθρου, τόσο ίδια, και τόσο διαφορετικά μεταξύ τους. Η σημερινή φωτογραφική δημιουργία σε συνομιλία με το πολιτιστικό ένστικτο του Έλληνα, οι σύγχρονες δημιουργικές αξίες σε διάλογο με την μέθεξη της συν- μετοχής στην ανα-βίωση.
Οι φωτογράφοι ενώνουν τις δυνάμεις τους με τις ανά την επικράτεια τοπικές πρωτοβουλίες διαφυγής ή εμπλουτισμού του λεξιλογίου έκφρασης, κοινωνικής ενσωμάτωσης και διερεύνησης του εγώ. Η έκθεση που δημιουργείται έχει κεντρικούς ήρωες, αυτούς που ενδιαφέρονται και εργάζονται ακατάπαυστα για να περισυλλέξουν τα σκόρπια κομμάτια της παλαιάς και της νέας πολιτιστικής μας παράδοσης ή κληρονομιάς.
Οι φωτογράφοι, με μία παραδοσιακή τεχνική/αποστολή του μέσου (αυτή της αδιαμεσολάβητης καταγραφής των όσων συμβαίνουν γύρω τους) με τη συμμετοχή τους στα δρώμενα, εμπλουτίζουν τα εκφραστικά τους μέσα προς νέες (ή μήπως ξεχασμένες;) πολιτιστικές κατευθύνσεις και δημιουργικές ενατενίσεις.
Η μακροχρόνια εμπλοκή των φωτογράφων με κάτι έξω από τις σύγχρονες αισθητικές πρακτικές της σημερινής τέχνης, είναι προφανές πως σε βάθος χρόνου, αποδίδει προς δύο κατευθύνσεις. Όχι μόνο με τον εμπλουτισμό της σημερινής θεματολογίας τους (δυνατότητες) αλλά και προς μία πιο πολύμορφη σύμμειξη/ανάπτυξη των τεχνών (αναδημιουργία).
Μέσω του δημιουργικού παντρέματος της φωτογραφίας με τα δρώμενα της δικής μας παράδοσης (που παραδοσιακά δεν την περιλαμβάνουν) ίσως λειτουργήσει μία άλλου τύπου ανάπτυξη και σε βάθος διάνθηση των παραδοσιακών πρακτικών και αξιών. Έχουμε ανάγκη μια νέα έμπνευση για μετεξέλιξη και των δύο πόλων αυτής της συνεργασίας, για μία αξιοποίηση των δημιουργημάτων του λαού, δίχως λαϊκισμούς,
Βασίλης Καρκατσέλης
Καλλιτεχνικός Διευθυντής του
Φωτογραφικού Κέντρου Θεσσαλονίκης
ΥΓ
Στην έκθεση παρουσιάζονται φωτογραφίες από τα δρώμενα της κωδωνοφορίας στον Βώλακα και Μοναστηράκι Δράμας, από τον Σοχό, την Πετρούσα, το Φλάμπουρο Σερρών και την Καλή Βρύση.
ΤΟ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ 2014
Σάββατο 15 Φεβρουαρίου
20:30 Gallery Toss, (Bar La Doze, Βηλαρά 1 & Συγγρού, στα Άνω Λαδάδικα)
Εγκαίνια της έκθεσης φωτογραφίας
του Νίκου Βαβδινούδη [ STUDIOVD ]
Διάρκεια : 15 Φεβρουαρίου - 5 Μαρτίου 2014
Ώρες λειτουργίας: 18.00 έως 24,00
Κυριακή 16 Φεβρουαρίου
11.00 με 14.00 Πλατεία Αριστοτέλους. HAPPENING
«Δέκα ζωγράφοι παρεμβαίνουν εικαστικά στο Logo»
19.00 Κτήριο περιοδικών εκθέσεων του Λαογραφικού Μουσείου (Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ.) Βασ. Όλγας 68.
Εγκαίνια της έκθεσης φωτογραφίας
του Σωκράτη Νίκογλου
«Τελετουργία μύησης».
Διάρκεια έως 5 Μαρτίου.
Ώρες λειτουργίας καθημερινά 9.00 -15.00, Τετάρτη 9.00- 9.30, Πέμπτη κλειστό.
Δευτέρα 17 Φεβρουαρίου
20,00 BRASSERIE GARCON, στην παραλιακή της Θεσσαλονίκης (Λεωφ. Νίκης & Αγ. Σοφίας 2, τηλ. 2310 25 30 33)
Εγκαίνια ομαδικής έκθεσης φωτογραφίας. Συμμετέχουν: Άννα Πιτσικαλή, Μανώλης Λαγουτάρης, Αρτέμης Τιμασούκ, Δημήτρης Προκοπίου.
Γειτνιάσεις II (Νάξος, Σκύρος, Μυτιλήνη, Σοχός)
Διάρκεια έως 4 Μαρτίου 2014.
Ώρες λειτουργίας: 08.00 έως 02,00
ΚΑΦΕ ΝΙΚΗΣ 35, στην παραλιακή της Θεσσαλονίκης (Λεωφ. Νίκης 35, τηλ 2310 230449)
Εγκαίνια ομαδικής έκθεσης φωτογραφίας. Συμμετέχουν:Dick Blau, Δημήτρης Βαμβακούσης, Χάρης Φάρρος, Σταματίου Σταύρος.
‘’Γειτνιάσεις κωδονοφορίας’’ (Νικήσιανη, Βώλακας Δράμας, Νάξος, Σοχός)
Διάρκεια έως 4 Μαρτίου 2014.
Ώρες λειτουργίας: 10.00 έως 02,00
Τρίτη 18 Φεβρουαρίου
20,00 ΙΔΡΥΜΑ ΤΑΣΟΥ ΦΑΛΚΟΥ – ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ ΚΑΙ ΤΙΤΙΚΑΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ,
(Παπαμάρκου 28, Πλ. Άθωνος, τηλ. 2310 221289)
Εγκαίνια ομαδικής έκθεσης φωτογραφίας. Συμμετέχουν: Ντίνα Μανάβη, Άγης Κελπέκης, Χριστίνα Παπαφράγκου και Θέμιδα Ζήδρου.
Τίτλος : ‘’Κουδούνια απ όλη την Ελλάδα’’
Διάρκεια έως 25 Μαρτίου 2014
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα έως Σάββατο 11.00πμ. – 22.00 μμ. Κυριακή 17.00 – 22.00
και
Gallery X-ART-I, (Παπαμάρκου 25, Πλ. Άθωνος)
Εγκαίνια ομαδικής έκθεσης φωτογραφίας. Συμμετέχουν: Άγης Κελπέκης, Dick Blau, Ευθύμης Μουρατίδης.
Τίτλος: ‘’Γειτνιάσεις κωδονοφορίας ΙΙ’’ (Καλή Βρύση, Σκύρος, Βώλακας Δράμας)
Διάρκεια έως 4 Μαρτίου 2014
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα έως Παρασκευή 18.00 – 20.00
Τσικνοπέμπτη 20 Φεβρουαρίου
20,00 BRASSERIE GARCON, στην παραλιακή της Θεσσαλονίκης (Λεωφ. Νίκης & Αγ. Σοφίας 2, τηλ. 2310 25 30 33)
Δημόσιο happening. Στο πλαίσιο της έκθεσης και συμμετέχοντας στη γιορτή της πόλης, στο πεζοδρόμιο του Garcon, θα λειτουργήσει υπαίθριο παλαιομοδίτικο στούντιο φωτογραφίας, όπου οι περαστικοί και οι επισκέπτες της έκθεσης θα φωτογραφίζονται από τους φωτογράφους δωρεάν.
Σάββατο 22 Φεβρουαρίου
10.00 Κεντρικό κτήριο του Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ. Βασ. Όλγας 68.
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Εργαστήριο για παιδιά.
«Μεταμορφώσεις: Κατασκευάζοντας την κεφαλοστολή του Σοχού»
17.00 Κτήριο περιοδικών εκθέσεων Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ. Βασ. Όλγας 68.
Επιστημονική Ημερίδα. Θέμα «Κουδούνι: ήχος, χορός, δρώμενα.»
Εισηγητές:
Νέλλη Μελίδου Κεφαλά, «Παραδοσιακές μεταμφιέσεις»
Υβόννη Χάντ, «Τα κουδούνια χορεύουν».
Παναγιώτης Πανόπουλος, «Ηχητική, οπτική και κειμενική εθνογραφία των
κουδουνιών: Περιστάσεις, επιτελέσεις, αναπαραστάσεις».
20.00 Κεντρικό κτήριο του Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ. Βασ. Όλγας 68.
Αναλόγιο.
Η Ζυράννα Ζατέλη θα διαβάσει αποσπάσματα από το μυθιστόρημά της «Και
με το φως του λύκου επανέρχονται». (Οι κουδουνοφόροι μέσα από την
μυθοπλασία της συγγραφέως.)
Κυριακή 23 Φεβρουαρίου
11.00 – 17.00 Πομπή ομάδων κωδωνοφόρων από την Ελλάδα και την Ευρώπη.
Από τον Λευκό Πύργο στην πλατεία Αριστοτέλους μέσω της παραλιακής
οδού. Αναπαράσταση των δρώμενων στην πλατεία. Γλέντι με ζουρνάδες για όλο τον κόσμο.
Πληροφορίες για τις εκθέσεις φωτογραφίας και υλικά:
Καρκατσέλης Βασίλης: katselis@the.forthnet.gr (τηλ. 6942 860 890)
